Μερικές σημειώσεις για την προσέγγιση Τουρκίας-Ισραήλ

 Το παρασκήνιο της απολογίας Ισραήλ

Κατά την περίοδο που ακολούθησε τη δολοφονική επίθεση στο Μαβί Μαρμαρά (2010) μέχρι και τις αρχές του 2013, σημειώθηκαν σημαντικές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και Ανατολικής Μεσογείου, οι οποίες φαίνεται να επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τις ισορροπίες με τρόπο που να «εξαναγκάζουν» Ισραήλ και Τουρκία σε επανατοποθέτηση-οριοθέτηση κάποιων χειρισμών τους.

Σε σχέση με το Ισραήλ, οι εξελίξεις που φαίνεται να συμβάλλουν προς την προσέγγιση με την Τουρκία έχουν ως εξής: Η λεγόμενη αραβική άνοιξη άλλαξε τις ισορροπίες με τρόπο που το Ισραήλ να ανησυχεί για κάποιες από τις συμμαχίες του. Ο Μουμπάρακ στην Αίγυπτο απομακρύνθηκε, ενώ η μοναρχία της Ιορδανίας συνεχίζει να αντιμετωπίζει πολλές εσωτερικές πιέσεις. Την ίδια στιγμή η Χαμάς κατάφερε να ενισχυθεί στρατιωτικά με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις επιθέσεις εντός του Ισραήλ στα τέλη του 2012, ενώ παράλληλα ο εμφύλιος στη Συρία έφερε στο προσκήνιο πέραν της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και κινήματα όπως οι Σαλαφίδες, οι οποίοι μάλιστα εγγράφονταν στην ισραηλινή αντίληψη και ως κίνδυνος μελλοντικής κυριαρχίας επί του συριακού οπλισμού.

Σε σχέση με την Τουρκία, επίσης υπήρξαν εξελίξεις που προκαλούσαν προβληματισμό στην κρατική ελίτ. Η εμβάθυνση του συριακού εμφύλιου αποδείκτηκε τελικά «ανοιχτή πληγή» και για την Τουρκία, ενώ η σταθερή ενίσχυση (πολιτική και στρατιωτική) του κουρδικού κινήματος ευρύτερα στην περιοχή, έφερνε ακόμα πιο κοντά την προοπτική ανατροπών στο Κουρδικό πρόβλημα. Η αυξανόμενη επιθετική ρητορεία του Ιράν ενάντια στην Τουρκία με αφορμή την εμπλοκή της στο συριακό, ήταν επίσης μια επιπλέον πίεση προς την κυβέρνηση Έρντογαν, η οποία ετοιμάζεται για τρεις συνεχόμενες εκλογικές αναμετρήσεις μέχρι και το 2015.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η αμερικανική παρέμβαση με στόχο την αναπροσαρμογή της ηγεμονίας των ΗΠΑ στην περιοχή, ιδιαίτερα ενώπιον των ανταγωνισμών που γενιούνται μέχρι και την Ασία, ήταν καθοριστική για την (μερική έστω) προσέγγιση Έρντογαν-Νεντανιάχου. Στις 28 Φεβρουαρίου 2013 από τη Βιέννη, ο Έρντογαν κατάγγειλε το σιωνισμό και το φασισμό ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Την ίδια μέρα στην Άγκυρα, ο Αμερικανός ΥΠΕΞ κατά τη συνάντηση του με τον Νταβούντογλου ξεκαθάρισε ότι οι ΗΠΑ ενοχλούνται από τη συνεχή και αυξανόμενη αντιπαράθεση μεταξύ των δύο συμμάχων τους. Ακολούθησε η επικριτική επιστολή μελών του Αμερικανικού Κογκρέσου προς τον Έρντογαν στις 12 Μαρτίου 2013. Τα πιο πάνω θεωρήθηκαν από τις ΗΠΑ ως «σημείο καμπής» και ως βάση για πιο ενεργό εμπλοκή τους στην ομαλοποίηση των σχέσεων Τουρκίας-Ισραήλ. Η παρέμβαση των ΗΠΑ αρχικά επικεντρώθηκε στην αποστολή προσχεδίων συμφωνίας και εκ του σύνεγγυς συνομιλιών με τις δύο χώρες. Στις 17 Μαρτίου 2013, έγινε το πρώτο σημαντικό βήμα προσέγγισης. Ο επικεφαλής της Ένωσης Επιμελητηρίων Τουρκίας, Ριφάτ Χισαρτζικλίογλου, ανέλαβε την προεδρία της επιτροπής επιδιαιτησίας για επίλυση προβλημάτων μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων επιχειρηματιών. Την ίδια στιγμή οι ΗΠΑ ανέλαβαν δέσμευση στήριξης της τουρκικής κυβέρνησης στα ανοίγματα που θα έκανε στο Κουρδικό[1]. Η δημόσια αμερικανική στήριξη στην πολιτική της Τουρκίας στο Κουρδικό έγινε στις 21 Μαρτίου και την αμέσως επόμενη μέρα, ο Ομπάμα είχε διαμεσολαβήσει για να κλείσει η τελική συμφωνία Τουρκίας-Ισραήλ κατά τη διάρκεια τηλεφωνικής επικοινωνίας με Έρντογαν και Νεντανιάχου.

Τι προβλέπει η συμφωνία Τουρκίας-Ισραήλ

Η συμφωνία Άγκυρας-Τελ Αβίβ προβλέπει την απολογία του Ισραήλ για τη δολοφονική επίθεση στο Μαβί Μαρμαρά, καταβολή αποζημιώσεων στις οικογένειες των Τούρκων που δολοφονήθηκαν, σταδιακή άρση του αποκλεισμού της Γάζας για αγαθά που θα προορίζονται για ανθρωπιστικούς σκοπούς. Παράλληλα όπως σταματήσουν οι αγωγές εναντίον των Ισραηλινών στρατιωτών στην Τουρκία και να αρχίσει η σταδιακή ομαλοποίηση των διπλωματικών σχέσεων των δύο χωρών[2]. Στο περιθώριο της συμφωνίας των δύο αντρών η Τουρκία σχεδιάζει να άρει τα βέτο που έθετε στη συμμετοχή του Ισραήλ σε διάφορες διεθνείς δραστηριότητες με κορυφαία τις κοινές στρατιωτικές ασκήσεις με το ΝΑΤΟ. Στο ίδιο πλαίσιο γίνονται σχεδιασμοί για επανέναρξη κοινών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σε όλη την Παλαιστίνη από Τούρκους, Παλαιστινίους και Ισραηλινούς επιχειρηματίες[3].

Διάφορες πτυχές της προσέγγισης Τουρκίας-Ισραήλ

Καταρχήν η συγκεκριμένη εξέλιξη αναδεικνύει ξανά την καθοριστική σημασία που έχει το Ισραήλ και η Τουρκία για την αμερικανική στρατηγική στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής. Ιδιαίτερα στη νέα κατάσταση πραγμάτων που δημιουργεί η λεγόμενη αραβική άνοιξη, φαίνεται ότι οι ΗΠΑ συνεχίζουν να επιδιώκουν την ενίσχυση της συνεργασίας και του συντονισμού δράσης με τις δύο αυτές χώρες[4]. Την ίδια στιγμή φαίνεται ότι τουλάχιστον στο παρόν στάδιο ένα «αγκάθι» που απασχολούσε τις αμερικανο-τουρκικές σχέσεις άρχισε να ξεπερνιέται. Συνεπώς η επιδιωκόμενη προσέγγιση Τουρκίας-Ισραήλ αναμένεται να έχει σε σύντομο χρονικό διάστημα – εφόσον εμπεδωθεί – αποτελέσματα σε όλα τα βασικά προβλήματα της περιοχής όπως η Συρία, το Ιράκ, το Ιράν, τα θέματα ενέργειας, αλλά και το Κυπριακό. Άλλωστε θα ήταν σημαντικό να σημειωθεί ότι βασικός στόχος των ΗΠΑ για συνεργασία Τουρκίας-Ισραήλ είναι η μείωση της ιρανικής επιρροής σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή και Ανατολική Μεσόγειο, ενώ η αποχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων από το Ιράκ «εξαναγκάζει» την αμερικανική ηγεμονία στο να αναζητήσει σταθερούς άξονες συνεργασίας ενώπιον του πολιτικού «κενού».

Η συμφωνία αυτή θεωρείται επιτυχία της Τουρκίας, η οποία μάλιστα έγινε αποδεχτή σχεδόν σε ολόκληρο τον αραβο-μουσουλμανικό κόσμο με θριαμβευτικούς τόνους. Η Άγκυρα στήριξε τις θέσεις της για το επεισόδιο στο Μαβί Μαρμαρά με σταθερότητα και επιμονή, αναγκάζοντας το Ισραήλ σε απολογία για στρατιωτική ενέργεια ίσως για πρώτη φορά[5].

Το σημείο αυτό αναμένεται να ενισχύσει περαιτέρω την εικόνα της Τουρκίας αν όχι σε επίπεδο ηγεσιών, σε επίπεδο κοινωνιών στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και του αραβο-μουσουλμανικού κόσμου. Οι πρώτες τοποθετήσεις από τις νέες εξουσίες σε Τυνησία, Αίγυπτο, αλλά και τα ισλαμικά κινήματα σε χώρες όπως το Κατάρ και η Ιορδανία, δείχνουν ότι η συμφωνία Τουρκίας-Ισραήλ παρουσιάζεται ως μια νίκη της «ισλαμικής κοινότητας» εναντίον των Ισραηλινών μετά από πάρα πολλά χρόνια. Παράλληλα επιβεβαιώνουν σε κάποιο βαθμό την ενισχυόμενη επιρροή της Τουρκίας ως ενός από τους βασικούς «εκπροσώπους» του ισλαμικού κόσμου. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι ο Έρντογαν πριν από την κατάληξη με Ισραήλ, είχε συνομιλίες με την παλαιστινιακή Χαμάς και την Αλ-Φαταχ, το Κατάρ και την Αίγυπτο[6].

Καταλυτική φαίνεται να είναι η επιρροή που ασκεί η προσέγγιση Τουρκίας-Ισραήλ στο Παλαιστινιακό, αλλά ιδιαίτερα στο ζήτημα της Γάζας. Η Άγκυρα μέσα από αυτές τις εξελίξεις παρουσιάζεται πλέον ως ένας από τους αποτελεσματικότερους πρωταγωνιστές διαμεσολάβησης για την Γάζα, η οποία έχει ιδιαίτερους πολιτικούς και ιδεολογικούς συμβολισμούς για ολόκληρο το πολιτικό Ισλάμ της περιοχής. Στα πλαίσια των ενεργειών της Τουρκία μετά από αρκετό διάστημα φαίνεται να ξαναρχίζει η συζήτηση για τον αποκλεισμό της Γάζας και την αναγκαιότητα άρσης του, με την Άγκυρα να αποχτά «ηθικό» προβάδισμα ως εξής: καθίσταται η χώρα της οποίας ο θάνατος πολιτών της, ενίσχυσε τις προοπτικές για την μερική έστω άρση του αποκλεισμού μιας ισλαμικής εξουσίας[7]. Σε αυτό το πλαίσιο οργανώνεται και η επίσκεψη Έρντογαν στη Γάζα μέσα στον Απρίλιο-Μάιο.

Η κατάσταση στη Συρία επίσης επηρεάζεται από την προσέγγιση Τουρκίας-Ισραήλ. Το Ισραήλ σε συνδυασμό με τη Δύση αναμένουν να δουν ολοκληρωμένα το ιδεολογικό υπόβαθρο της ισλαμικής συριακής αντιπολίτευσης και να έχουν συγκεκριμένες εγγυήσεις για την προοπτική των χημικών όπλων. Η Τουρκία αυτή τη στιγμή είναι μία από τις βασικές δυνάμεις που μπορεί να επηρεάσει προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις το συριακό πολιτικό Ισλάμ[8]. Συνεπώς η προσέγγιση Τουρκίας-Ισραήλ, υπό προϋποθέσεις, μπορεί να βοηθήσει προς την άμβλυνση της «καχυποψίας» που έχει το Τελ-Αβίβ έναντι της συριακής μουσουλμανικής αδελφότητας. Βέβαια στο σημείο αυτό, αναμένεται να αναδειχθεί περαιτέρω ο ανταγωνισμός Τουρκίας-Ιράν για το μέλλον της Συρίας και γενικότερα της περιοχής.

Η βαθιά εξάρτηση της Τουρκίας από την εισαγωγή ενέργειας, αποτελεί ένα εξίσου σημαντικό θέμα μέσα από την προσέγγιση με το Ισραήλ. Το Ιράν και η Ρωσία είναι η βασικότεροι ενεργειακοί τροφοδότες της Τουρκίας. Παράλληλα, η Τουρκία μέσα από τους αγωγούς επιδιώκει την ανάδειξη της σε βασική ενεργειακή διαδρομή. Συνεπώς η αναδιαμόρφωση των εισαγωγών της σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο με τρόπο που να αμβλύνει την εξάρτηση της μόνο από δύο χώρες, καθώς και τα μεγάλα αποθέματα του Ισραήλ, αποτελούν τους πρώτους στόχους της Τουρκίας στον ενεργειακό τομέα στα πλαίσια της τελευταίας εξέλιξης[9]. 

Η διάσταση του Κυπριακού 

Εδώ κάποια χρόνια, η Τουρκία αντιλαμβάνεται την τελική διευθέτηση του Κυπριακού μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των ανακατατάξεων στη Μέση Ανατολή και όχι μόνο μέσα στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής της προοπτικής. Η λεγόμενη αραβική άνοιξη επηρέασε περισσότερο αυτή την κατεύθυνση, λόγω των στόχων της Τουρκίας για ενίσχυση της επιρροής της στις νέες ηγεσίες της περιοχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Αίγυπτος και η προσπάθεια που καταβάλλει η Τουρκία για ανατροπή των συμφωνιών σε ζητήματα ενέργειας και ΑΟΖ. Το κυρίαρχο επιχείρημα της Τουρκίας είναι ότι ο πιθανός καθορισμός ΑΟΖ μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου θα δώσει περισσότερα πλεονεκτήματα στο Κάϊρο κυρίως λόγω της «μέσης γραμμής». Συγκεκριμένα η Τουρκία υποστηρίζει ότι με τη συμφωνία της Κυπριακής Δημοκρατίας η Αίγυπτος χάνει «άδικα» μεγάλο θαλάσσιο χώρο από μια εξαιρετικά μικρότερη γεωγραφία-ακτογραμμή όπως είναι η Κύπρος.

Η «νέα» αντίληψη που προωθεί η Άγκυρα στο Κυπριακό θέτει το εξής δίλημμα: εάν οι Ελληνοκύπριοι δεν επιθυμούν λύση στη βάση συνεταιρισμού ιδιαίτερα μετά την ανεύρεση του φυσικού αερίου, τότε θα πρέπει να αρχίσουν συνομιλίες για ένα «βελούδινο διαζύγιο». Προς αυτή την λογική επικεντρώνεται η τελευταία απόφαση της Συνόδου των Πρέσβεων της Τουρκίας που γίνεται κάθε Ιανουάριο. Οι πρόσφατες δηλώσεις Νταβούντογλου αντικατοπτρίζουν ακριβώς αυτή τη λογική.

Το υπόβαθρο για την προαναφερθείσα στρατηγική της Τουρκίας έχει τους εξής βασικούς άξονες:

·         Με την αλλαγή στη Μέση Ανατολή, η Τουρκία θέλει να μετατραπεί σε δύναμη οικονομικής και εμπορικής ενσωμάτωσης της περιοχής στις παγκόσμιες δομές. Ο γεωγραφικός χώρος αυτής της δραστηριότητας συμπεριλαμβάνει και την Κύπρο – κατεχόμενες περιοχές. Για παράδειγμα ο αγωγός υποθαλάσσιας μεταφοράς νερού και ηλεκτρισμού αποτελεί το πρώτο ολοκληρωμένο δείγμα.

·    Στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα επιχειρείται ένας συνολικός μετασχηματισμός από τον οποίο προκύπτουν κάποιες νέες δομές, οι οποίες θα πάρουν τη θέση τους στην όποια μελλοντική διευθέτηση του Κυπριακού. Αυτός ο μετασχηματισμός εκφράζεται μέσα από τα οικονομικά πρωτόκολλα, τα οποία είναι περιεκτικά πολιτικά προγράμματα που αφορούν κάθε έκφανση της ζωής της Τουρκοκυπριακής κοινότητας.

·  Η Τουρκία εκτιμά ότι η κατάσταση στην Ελληνοκυπριακή κοινότητα έτσι όπως διαμορφώνεται τα τελευταία χρόνια, ευνοεί περισσότερο μια λύση «βελούδινου διαζυγίου», η οποία μπορεί να εκφράζεται μέσα από μια χαλαρή συνεργασία των δύο μερών. Μια τέτοια λύση η οποία δε θα προβλέπει διαμοιρασμό εξουσίας σε ένα κοινό κράτος, θα πρέπει να διασφαλίζει κάποιες υποχωρήσεις σε θέματα εδαφικού. Σε αυτό το πλαίσιο το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Τουρκία είναι το περιουσιακό. Σε αυτό το θέμα η Άγκυρα επιδιώκει να βελτιώσει τη λειτουργία της επιτροπής αποζημιώσεων και να ενισχύσει την οικονομική της βιωσιμότητα, γιατί εκτιμά ότι με την κρίση μπορεί να πετύχει «ανώδυνα» την αποξένωση των Ελληνοκυπρίων από τις περιουσίες τους, τις οποίες και θα προωθήσει για νέες επενδύσεις.

Προβλήματα που παραμένουν

Η προσέγγιση μεταξύ των δύο χωρών δεν πρέπει να αναμένεται ότι θα επιλύσει όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Από πλευράς Τουρκίας, η εξουσία του πολιτικού Ισλάμ διατηρεί κάποιους πυρήνες αντιεβραϊκούς. Παράλληλα, η σταθερή υποστήριξη της Τουρκίας προς τη Χαμάς σε συνδυασμό με την μετατροπή του θέματος της Γάζας σε ένα άλλο «παλαιστινιακό πρόβλημα», αποτελούν παράγοντες που θα συνεχίσουν σε κάποιο βαθμό να τροφοδοτούν την καχυποψία. Πολλά ερωτηματικά παραμένουν και σε σχέση με τη στάση που θα τηρήσει το εβραϊκό λόμπι στις ΗΠΑ έναντι κάποιων διαχρονικών τουρκικών διεκδικήσεων, όπως για παράδειγμα η μη αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων. Δίπλα σε όλα αυτά, ανοιχτό παραμένει και το κορυφαίο θέμα αγοράς διάφορων οπλικών συστημάτων της Τουρκίας από τις ΗΠΑ που μέχρι σήμερα εμποδίζονταν από το εβραϊκό λόμπι.

---

[1] Murat Yetkin, “İsrail’in özrünün perde arkası”, Radikal, 23.3.2013.

[2] “İsrail Türkiye’den özür diledi”, Anadolu Ajansı, 22.3.2013.

[3] “İsrail özür diledi, şimdi ne olacak”, Hürriyet, 23.3.2013.

[4] Cengiz Çandar, “İsrail, Türkiye’nin önünde eğilince…”, Radikal, 24.3.2013.

[5] Murat Yetkin, “İsrail’in özrünün perde arkası”, Radikal, 23.3.2013.

[6] “İsrail bütün taleplerimizi karşıladı”, Yeni Şafak, 23.3.2013.

[7] Özdem Sanberk, “Türkiye-İsrail ilişkilerinde yeni dönem”, USAK, 23.3.2013.

[8] Mehmet Şahin, “İsrail’in Türkiye’den özür dilemesinin anlamı”, ORSAM, 25.3.2013.

[9] Michael J. Koplaw, “Özür ve sıradaki adımlar”, www.yeniturkiye.org, 26.3.2013.

Νίκος Μούδουρος