"Εξέγερση" στην πλατεία Τάξιμ: Ενάντια σε κάθε αυταρχικότητα

Συνέντευξη του Νίκου Μούδουρου στην εφημερίδα ΧΑΡΑΥΓΗ, 16 Ιουνίου 2013

Νίκη Κουλέρμου

Μετά από τρεις πενταετίες διακυβέρνησης από τον κ. Ερντογάν και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) γιατί τόσες διαμαρτυρίες εναντίον του;

Αν κάποιος επιδιώξει να αξιολογήσει ολοκληρωμένα την πορεία του ΑΚΡ στην εξουσία και να αναλύσει την κοινωνική συμμαχία γύρω από το κυβερνών κόμμα, μια συμμαχία που συνέβαλε στην ιδεολογικο-πολιτική του ηγεμονία, τότε θα πρέπει να αναδείξει την ευρύτητα των κοινωνικών δυνάμεων που βρίσκονται πίσω από την ενίσχυση του ΑΚΡ, αλλά και τα όρια του τουρκικού νεοφιλελευθερισμού. Αρχικά, στα τέλη του 2002 και μέχρι το 2005 τουλάχιστον, το ΑΚΡ είχε προωθήσει την ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας ως το κυριότερο εργαλείο ηγεμονίας του. Είχε καταφέρει να προσαρμοστεί περισσότερο στο διεθνές περιβάλλον, να υιοθετήσει με ολοκληρωμένο τρόπο τα προγράμματα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου για την Τουρκία και να ενσωματώσει τις ισλαμικές του αναφορές στο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο. Με αυτό τον τρόπο γύρω από τη χαρισματική προσωπικότητα του Έρντογαν και τις παραδοσιακές ισχυρές οργανωτικές δομές του Ισλάμ στη χώρα, το ΑΚΡ πέτυχε να δημιουργήσει μια ευρύτερη κοινωνική συμμαχία, η οποία με τη συμβολή της Ε.Ε θα λειτουργούσε ως ασπίδα νομιμοποίησης του κόμματος και άμυνας από τις εσωτερικές πιέσεις του κεμαλικού κατεστημένου.

Τα φτωχότερα στρώματα σε πόλεις και χωριά, οι μικροκαταστηματάρχες-μικρέμποροι, το μεγαλύτερο μέρος του θρησκευόμενου πληθυσμού, οι Κούρδοι και μια μεγάλη μερίδα του τουρκικού κεφαλαίου, συσπειρώθηκαν γύρω από το ΑΚΡ και διεύρυναν καθοριστικά την στρατηγική ηγεμονίας με επίκεντρο την ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας. Με λίγα λόγια, η Ε.Ε παρουσιάστηκε ως το φάρμακο για όλες τις αρρώστιες. Μπορούσε σε ρητορικό επίπεδο να ικανοποιήσει την ανάγκη των φτωχότερων στρωμάτων για άνοδο του βιοτικού επιπέδου, των επιχειρηματιών για ενσωμάτωση στον παγκόσμιο νεοφιλελευθερισμό. Μπορούσε να δώσει στους Κούρδους και στους ισλαμιστές την κατοχύρωση όλων όσων τους είχε στερήσει για δεκαετίες η αυταρχική κεμαλική κηδεμονία.

Από το 2005 και μετά και κυρίως από το 2007 με την επιτυχή αντιμετώπιση του γνωστού «διαδικτυακού πραξικοπήματος» που είχε στόχο να παρεμποδίσει την ανάδειξη Γκιουλ στην προεδρία της χώρας, το ΑΚΡ προχώρησε πιο μεθοδικά στο ξήλωμα σχεδόν όλων των κεμαλικών πυλώνων εξουσίας και στην αντικατάσταση τους από το πολιτικό Ισλάμ. Στο σημείο αυτό, η νεοφιλελεύθερη διαχείριση έπαιξε το δικό της σημαντικό ρόλο μέσα στον ανταγωνισμό εξουσίας. Το κυβερνών κόμμα κατάφερε τον ολοκληρωτικό μετασχηματισμό που είχε ως επίκεντρο την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και την αμφισβήτηση κάθε άλλης φυγόκεντρης δυναμικής. Για παράδειγμα, στο επίπεδο του κράτους, τόσο η δικαστική εξουσία, όσο και η ίδια η Εθνοσυνέλευση, δεν μπορούσαν να αποτελέσουν εστίες ελέγχου της εκτελεστικής εξουσίας. Σε επίπεδο κοινωνίας, ακολουθήθηκε περίπου η ίδια μέθοδος: άρση κάθε προοπτικής δημοκρατικού ελέγχου με την αποδυνάμωση του συνδικαλιστικού κινήματος και την αντικατάσταση του με τις ενισχυόμενες ισλαμικές αδελφότητες και τάγματα. Μέσα από αυτό το πλαίσιο αναδείχθηκε μια νεοφιλελεύθερη πατερναλιστικού τύπου διακυβέρνηση Έρντογαν. Η παλιά κεμαλική «πατριαρχία» αντικαταστάθηκε από μια νέα θρησκευτικά συντηρητική «πατριαρχία», η οποία άρχισε να επιβάλλει το δικό της ιδεολογικό πρότυπο στο δημόσιο χώρο.

Η επιβολή της λεγόμενης ευέλικτης εργασίας, η καθολική εφαρμογή υποεργολαβιών σε πολλούς τομείς της οικονομίας, η επιθετική εμπορευματοποίηση των δημόσιων χώρων και χώρων πρασίνου, οι ιδιωτικοποιήσεις-ρεκόρ, ντύθηκαν με το ιερό πέπλο της θρησκείας για να απορροφήσουν αντιδράσεις και να ενσωματώσουν την προαναφερθείσα κοινωνική συμμαχία στο σύστημα. Όμως την ίδια στιγμή, η εκλογική βάση του ΑΚΡ μετασχηματίστηκε σε μια δυναμική κοινωνικής μηχανικής, δηλαδή μετατροπής ολόκληρης της κοινωνίας στα πρότυπα και στις αξίες αυτής της μερίδας του κόσμου. Η πλειοψηφία επιβάλλεται στη μειοψηφία, καταργώντας ακόμα και τις φιλελεύθερες έννοιες του πλουραλισμού.

Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, τα μεσαία στρώματα των μεγάλων αστικών κέντρων ένιωθαν να περιθωριοποιούνται. Την ίδια στιγμή η διεύρυνση του δημοκρατικού πεδίου που πέτυχε το ΑΚΡ με την αμφισβήτηση της επιρροής του στρατού, άφησε πίσω του ένα πολιτικό κενό που δεν μπόρεσε να καλύψει η αντιπολίτευση. Έτσι το πάρκο του Περιπάτου (Γκεζί) στην πλατεία Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε μια μορφή αντίστασης προς την αυταρχικότητα όλων των ειδών. Την αυταρχικότητα στην οικονομία, στην κουλτούρα και στην ιδεολογία. Ο βασικός κορμός των διαδηλωτών και οι διεκδικήσεις τους, ουσιαστικά αγγίζουν όλα τα άλυτα προβλήματα που αφήνει πίσω της η διακυβέρνηση Έρντογαν, με κυριότερο αυτό της ανολοκλήρωτης εκδημοκρατικοποίησης της χώρας. Δεν επιθυμούν επιστροφή στον αυταρχικό κεμαλισμό, ούτε την επιβολή στρατιωτικών πραξικοπημάτων. Αντίθετα επιδιώκουν να κερδίσουν πίσω την αξιοπρέπεια τους με την έννοια ότι θέλουν να λαμβάνονται υπόψη και οι δικές τους ανησυχίες.

Αυτή η καθυστέρηση για το καθεστώς Ερντογάν δικαιολογεί τις αιτιάσεις του ιδίου του Τούρκου Πρωθυπουργού ότι πρόκειται για «συνωμοσία» που κινείται από το εσωτερικό και το εξωτερικό;

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι όντως μέσα στο κύμα των διαδηλώσεων έχουν εισχωρήσει και αντιδραστικοί κύκλοι που επιδίωξαν να εγκολπωθούν την αντίδραση του κόσμου για να προκαλέσουν ζημιά στο πολιτικό Ισλάμ. Όμως η πλειοψηφία των διαδηλωτών, οι οργανωμένες ομάδες που συνέβαλαν στη μαζικοποίηση των κινητοποιήσεων όπως τα συνδικάτα, δεν επέτρεψαν μέχρι στιγμής την ποδηγέτηση από τα απομεινάρια του βαθέως κράτους. Εάν η σημερινή αντιπαράθεση στην Τουρκία ήταν μονοδιάστατη, δηλαδή μεταξύ κεμαλιστών και ισλαμιστών, τότε η επικράτηση του ΑΚΡ θα ήταν μάλλον εγγυημένη. Ούτως ή άλλως ένα μεγάλο μέρος της ηγεμονίας του οικοδομήθηκε ακριβώς στη στήριξη ευρύτερων δημοκρατικών δυνάμεων που ήθελαν να περιορίσουν τα προνόμια της κεμαλικής ελίτ. Συνεπώς αν η μάχη ήταν τέτοια, μάλλον μέρος των διαδηλωτών θα ήταν στο πλευρό της κυβέρνησης, όπως έκαναν τόσα χρόνια. Αλλά η κατάσταση είναι πιο σύνθετη. Το σενάριο των συνωμοσιών του χρησιμοποιεί ο Έρντογαν περιέχει ακριβώς την επιδίωξη για συσπείρωση του ισλαμικού χώρου και διατήρηση της επιρροής του. Αυτό το δίπολο της αντιπαράθεσης ήταν πετυχημένο για πολλά χρόνια, αλλά τώρα όπως φαίνεται έχει αμφισβητηθεί. Σε καμιά περίπτωση όμως δε θα πρέπει να υποτιμηθεί η τεράστια δύναμη που έχει ακόμα ο ισλαμικός χώρος στην κινητοποίηση μαζών, αλλά και στην κυριαρχία της δικής του πολιτικής ατζέντας. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι μετά τις πρώτες μέρες το ΑΚΡ ξεδιπλώνει μια ολοκληρωμένη στρατηγική η οποία έχει στο επίκεντρό της το διάλογο με τις «ομάδες του πάρκου», δηλαδή προσπάθεια ικανοποίησης κάποιων ανησυχιών τους, αλλά και καταστολή στην υπόλοιπη πλατεία Ταξίμ. Παράλληλα, τα συλλαλητήρια στήριξης του Έρντογαν αυτές τις μέρες, μπορούν να ερμηνευθούν και ως η ανεπίσημη έναρξη μιας μακράς προεκλογικής εκστρατείας στην Τουρκία που συμπεριλαμβάνει τις δημοτικές εκλογές, τις προεδρικές, τις βουλευτικές, αλλά και το πιθανό δημοψήφισμα για αλλαγή του Συντάγματος και υιοθέτηση του προεδρικού συστήματος.   

Ποιό είναι το διακύβευμα αυτών των διαδηλώσεων που συνεχίζονται και έχουν επεκταθεί πέραν της πλατείας Ταξίμ στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες πόλεις;

Όπως έχει προαναφερθεί στο παρόν στάδιο το βασικό ζήτημα είναι η δημοκρατία στην Τουρκία. Το βασικό ερώτημα παραμένει: Πως θα κινηθεί το επόμενο χρονικό διάστημα η κυβέρνηση Έρντογαν; Θα υιοθετήσει αιτήματα των διαδηλωτών και θα προχωρήσει σε διάλογο ή θα επιδιώξει περαιτέρω πόλωση; Εάν τελικά η επιλογή θα είναι η περαιτέρω πόλωση τότε θα προκύψουν διάφορα σενάρια και ανακατατάξεις αναφορικά με ένα δύσκολο «εκλογικό ημερολόγιο» που έχει ενώπιον του το ΑΚΡ. Ενδεικτικά να αναφερθεί ότι στις αρχές του 2014 θα πρέπει να γίνουν οι δημοτικές εκλογές, το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου οι προεδρικές εκλογές, ενώ το 2015 θα πρέπει να γίνουν οι βουλευτικές εκλογές. Σε όλα αυτά, όπως έχει προαναφερθεί, θα πρέπει ακόμα να προστεθεί και η πιθανότητα δημοψηφίσματος για μερική ή ολική αλλαγή του Συντάγματος και με διακηρυγμένο το στόχο του ΑΚΡ για υιοθέτηση του προεδρικού συστήματος. Σημαντική πρέπει να θεωρείται και η επιλογή του Έρντογαν για μιας μορφής δημοψήφισμα-δημοσκόπηση από τους κάτοικους της Κωνσταντινούπολης για το μέλλον του πάρκου. Αυτού του είδους οι διαδικασίες όπως η απευθείας συμμετοχή του λαού σε ψηφοφορίες, είναι στρατηγική επιλογή του ισλαμικού χώρου στην Τουρκία εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Από τη μια φαίνεται να αποτελούν την ολοκληρωμένη αντίληψη του ΑΚΡ για τη δημοκρατία, δηλαδή ότι αυτή περιορίζεται σε εκλογικές διαδικασίες και επομένως οποιαδήποτε άλλη μορφή διεκδικήσεων πρέπει να κατατάσσεται στις «περιθωριακές». Από την άλλη, η επιλογή προσφυγής σε κάλπες αποκαλύπτει και το ιδεολογικό υπόβαθρο του ισλαμικού χώρου, το οποίο σχηματοποιείται ως εξής: Το τουρκικό κράτος, τελούσε για χρόνια υπό την κηδεμονία κοσμικών-δυτικότροπων και άρα ξένων προς το πραγματικό έθνος (μιλλέτ) δυνάμεων. Η απευθείας συμμετοχή του έθνους-μιλλέτ σε διαδικασίες ψηφοφορίας, αποτελεί με αυτό τον τρόπο ένα μηχανισμό «κατοχύρωσης δικαιοσύνης», δηλαδή επιστροφής της εξουσίας στους εκπροσώπους του «πραγματικού έθνους».

Πώς ερμηνεύετε την χλιαρή αντίδραση της Κομισιόν και γενικά της διεθνούς κοινότητας στις εξελίξεις; Πώς βοηθά αυτού του είδους η αντίδραση στην εκδημοκρατικοποίηση της χώρας που υποτίθεται είναι προαπαιτούμενο για να υπάρξει πρόοδος στις ενταξιακές της διαπραγματεύσεις;

Τόσο οι ΗΠΑ, όσο και αρμόδιοι της Ε.Ε επιδίωξαν με τις αρχικές τους δηλώσεις να θέσουν κάποια όρια στην παντοδυναμία Έρντογαν. Όμως μέχρι στιγμής δεν έχουν δείξει ότι προτιμούν αλλαγή της κυβέρνησης στην Τουρκία, γιατί δεν έχουν αλλάξει οι κυριότεροι στρατηγικοί στόχοι στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Δηλαδή στόχοι στους οποίους το ΑΚΡ ακόμα έχει καθοριστικό ρόλο να παίξει. Τουλάχιστον έτσι έδειξε και η τελευταία επίσημη συνάντηση Ομπάμα-Έρντογαν στο Λευκό Οίκο πριν την κρίση στην Τουρκία, όπου είχε σε γενικές γραμμές επαναβεβαιωθεί η συνεργασία των δύο χωρών στο τι επιδιώκεται να προκύψει ως «νέα τάξη πραγμάτων» σε μια τόσο κρίσιμη περιοχή όπως είναι η Μέση Ανατολή και η Ανατολική Μεσόγειος. Πάντως οι μέρες που ακολουθούν θα δείξουν πολλά γιατί η κατάσταση στην Τουρκία εξακολουθεί να είναι ρευστή.

Πώς επηρεάζει τις εξελίξεις στο Κυπριακό αυτή η λαϊκή εξέγερση;

Το Κυπριακό και η ουσία των διαπραγματεύσεων θα επηρεαστούν αναλόγως της γενικότερης στάσης που θα κρατήσει η τουρκική κυβέρνηση στο χειρισμό της κρίσης. Άλλωστε το ίδιο θα πρέπει να σημειωθεί και για όλα τα σοβαρά ανοιχτά θέματα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Όμως αναφορικά με την Κύπρο, είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε μια ξεχωριστή αναφορά γιατί υπάρχει ενώπιον μας πλέον μια ξεκάθαρη εικόνα σε σχέση με την κατάσταση στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα. Ο τουρκικός μετασχηματισμός επί ΑΚΡ, σταδιακά έχει εισαχθεί και στην Κύπρο. Η Τουρκοκυπριακή κοινότητα βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών αλλαγών που αγγίζουν πλέον το σύνολο των δομών και της κοινωνίας στα κατεχόμενα. Με λίγα λόγια, το πρόγραμμα που εφαρμόζεται δημιουργεί τις νέες δομές, οι οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν τη συλλογική συνείδηση και το ιδεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται οι Τουρκοκύπριοι. Καθόλου τυχαία, υπάρχει αυτή τη στιγμή μια ευθεία «νοητή» γραμμή που συνδέει τα δημοκρατικά αιτήματα των διαδηλώσεων στην Τουρκία με τις αντιδράσεις των Τουρκοκυπρίων. Υπό αυτή την έννοια, αυτές οι διεκδικήσεις που αφορούν στην προστασία της ταυτότητας της κοινότητας, αλλά και στην ύπαρξη της ως δρώντα στην κυπριακή ιστορία, πρέπει να ενδιαφέρουν την ελληνοκυπριακή κοινότητα. Το αίτημα των Τουρκοκυπρίων για αλλαγή των σχέσεων της κοινότητας με την Τουρκία, η ανατροπή της σχέσης διοικητή-διοικούμενου, αποτελούν τελικά μια σημαντική κυπριακή υπόθεση. Η εκδημοκρατικοποίηση των σχέσεων Τουρκίας-Τουρκοκυπρίων, υπό προϋποθέσεις, μπορεί να μας φέρει ακόμα ένα βήμα πιο κοντά στην ομοσπονδιακή λύση.